Dịch thơ Nguyễn Khuyến bài 166

Bài 166 

(Bài cuối cùng)

Di chúc văn

遺囑文	Di chúc văn
我年値八八	Ngã niên trị bát bát
我數逢九九	Ngã số phùng cửu cửu
嗟哉我德凉	Ta tai ngã đức lương
壽紀邁先考	Thọ kỷ mại tiên khảo
嗟哉我學淺	Ta tai ngã học thiển
魁然占龍首	Khôi nhiên chiếm long thủ
豈非先考齡	Khởi phi tiên khảo linh
留以錫爾父	Luu dĩ tích nhĩ phụ
豈非先考名	Khởi phi tiên khảo danh
不做以留後	Bất tố dĩ lưu hậu
平日無寸功	Bình nhật vô thốn công
俯仰已慚負	Phủ ngưỡng dĩ tạm phụ
足矣亦何求	Túc hĩ diệc hà cầu
死塟勿淹久	Tử táng vật yêm cửu
死幸得全歸	Tử hạnh đắc toàn quy
塟幸得親附	Táng hạnh đắc thân phụ
棺衾不可美	Quan khâm bất khả mĩ
只以敛足手	Chỉ dĩ liễm túc thủ
具饌不可豊	Cụ soạn bất khả phong
只以答奔走	Chỉ dĩ đáp bôn tẩu
不可寫祝文	Bất khả tả chúc văn
不可為對句	Bất khả vi đối cú
不可設銘旌	Bất khả đề thần chủ
不可達門生	Bất khả phó liên hữu
賓客不可招	Tân khách bất khả chiêu
賵吊不可受	Phúng điếu bất khả thụ
此皆累於生	Thử giai lụy ư sinh
死者亦奚有	Tử giả diệc hề hữu
惟以重吾過	Duy dĩ trọng ngô quá
囂然眾多口	Hiêu nhiên chúng đa khẩu
惟於塟之日	Duy ư táng chi nhật
旗扁導前柩	Kỳ biển đạo tiền cữu
芋工八九人	Vu công bát cửu nhân
吹送列左右	Xuy tống liệt tả hữu
草草死塟完	Thảo thảo tử táng hoàn
酹我以杯酒	Loại ngã dĩ bôi tửu
爰題墓石碑	Viên đề mộ thạch bi
皇阮故休叟	Hoàng Nguyễn cố hưu tẩu

Văn di chúc

Tuổi ta vừa tám mươi tám (1)

Số ta gặp vận dương cửu (2)

Than ôi đức ta kém

Tuổi thọ lại hơn cha ta

Than ôi học ta nông

Lại nghiễm nhiên chiếm đầu rồng (3)

Há chẳng phải tuổi của cha ta

Lưu lại để cho ta (4)

Há chẳng phải danh của cha ta

Không làm thì để cho đời sau làm

Dời ta chẳng có chút công gì

Cúi ngửa đã lấy làm hổ thẹn

Dủu rồi chẳng còn cần gì

Chết thì chôn đừng để lâu

Chết may được tòan vẹn mà chết

Chôn may được chôn gần cha mẹ

Quan tài khâm liệm không nên đẹp

Chỉ đủ gói kín chân tay thì thôi

Cỗ bàn không nên làm to

Chỉ để thết đãi người giúp việc

Không nên viết văn tế

Không nên làm câu đối

Không nên đặt minh tinh

Không nên đề thần chủ

Không nên đạt giấy cho học trò

Không nên cáo phó với bè bạn

Không nên mới khách khứa

Không nên nhận phúng viếng

Những cái đó đều làm lụy cho người sống

Người chết cũng chẳng được gì

Lại đem chuyện của ta

Nhiều người bàn lắm chuyện

Nhớ trong ngày chôn cất

Cờ biển rước đi trước

Tám chín người thợ kèn

Hai bên  thổi đưa tiễn

Chôn cất qua loa xong

Rót tế ta chén rượu

Rồi đề vào bia mộ

Ông già hưu nhà Nguyễn.

1.     Tám mươi tám: dịch chữ “bát bát” tức là 88 tuổi (?)

2.     Vận dương cửu: Xem chú thích bài 159: Vãn đồng niên Vân Đình tiến sĩ Dương thượng thư.

3.     Chiếm đầu rồng: ý nói tên đứng đầu bảng rồng, tức là đỗ đầu thi đình.

4.     Để cho ta: Câu này do chữ “tích linh” (cho tuổi). Kinh Lễ: Văn Vương nhà Chu bảo Vũ Vương: “Số ta một trăm tuổi, số mày chím mươi tuổi, ta cho mày ba tuổi”. Sau đó Văn Vương thọ 97 tuổi, Vũ Vương thọ 93 tuổi.

                                                   

Bản dịch hiện lưu hành phổ biến

Di chúc (1)

Kém hai tuổi xuân đầy chín chục (2)

Số thày sinh phải lúc dương cùng (3)

Đức thày đã mỏng mòng mong

Tuổi thày lại sống hơn ông cụ thày

Học chẳng có rằng hay chi cả

Cưỡi đầu người kể đã ba phen (4)

Tuổi thày tuổi của gia tiên

Cho nên thày được hưởng niên lâu dài

Ấy thuở trước ông mày chẳng đỗ (5)

Hóa bây giờ cho bố làm nên

Ơn vua chưa chút báo đền

Cúi trông hổ đất ngửa lên thẹn trời

Sống không để tiếng đời ta thán

Chết lại về quê  quán hương thôn

Mới hay trăm sự vuông tròn

Sống lâu đã trải chết chôn chớ gì

Đồ khâm liệm chớ nề xấu tốt

Kín chân tay đầu gót thì thôi

Cỗ đừng to lắm con ơi

Hễ ai chạy lại khuyên mời người ăn

Tế đừng có viết văn mà đọc

Trướng đối đừng gấm vóc làm chi

Minh tinh (6) con cũng bỏ đi

Mời quan đề chủ (7) con thì chớ nên

Môn sinh (8) chớ tống tiền đạt giấy

Bạn của thầy cũng vậy mà thôi

Khách quen chớ viết giấy mời

Ai đưa lễ phúng con thời chớ thu

Chẳng qua nợ để cho người sống

Chết đi rồi còn ngóng vào đâu

Lại mang cái tiếng to đầu

Khi nay bày biện khi sau chê bàn

Cờ biển của vua ban thuở trước

Lúc đưa thày con rước đầu tiên

Lại thuê một lũ thợ kèn

Vừa đi vừa thổi mỗi bên dăm thằng

Việc tống táng lăng nhăng qua quýt

Cũng cho thày một ít rượu hoa

Đề vào mấy chữ trong bia

Rằng quan nhà Nguyễn cáo về đã lâu.

1.     Di chúc: Bài này là lời di chúc của nhà thơ để lại dặn con cháu trước lúc chết làm bằng chữ Hán. Theo các sách chép thơ của Nguyễn Khuyến còn lưu trữ  ở thư viện khoa học xã hội đều ghi là tác giả diễn âm. Nhưng theo ý kiến của một số cụ già địa phương nhà thơ thì bài này là do cụ Trần Tán Bình dịch trong buổi đưa ma Nguyễn Khuyến.Cụ Trần Tán Bình là môn sinh. Đây là bài phổ biến hơn bài chữ Hán. Cho đến nay vẫn được đa số coi là của Nguyễn Khuyến.

2.     Nguyễn Khuyến: sinh năm Ất Mùi (1835) và mất năm Kỷ Dậu (1909), thọ 74 tuổi. Không phải tại sao câu này lại nói thọ 88 tuổi (?) Nếu đem so với bài thơ chữ Hán thì câu này nguyên văn là “Ngã niên trị bát bát” (tôi năm nay vừa sáu mươi tư tuổi) mới đúng. Và câu dịch phải là “Kém sáu tuổi xuân đầy bảy chục”. Cả hai đều xa với tuổi thực tế của tác giả. Chúng tôi ghi lại đây để chờ tra cứu thêm.

3.     Dương cùng: “Dương cùng ư cửu” số dương cùng ở số chín> Câu này ý nói: Nhà thơ đã đén ngày tận số.

4.     Cưỡi đầu người kể đã ba phen: ba lần đỗ đầu nên Nguyễn Khuyễn còn được gọi bằng tên “Tam nguyên Yên Đổ”.

5.     Ông mày chẳng đổ: ý câu này nói: ông cụ thân sinh nhà thơ thuở trước cũng là chân học khoa cử nhưng không đỗ đạt cao.

6.     Minh tinh: một mảnh lụa, mảnh vải hoặc mảnh giấy ghi tên hiệu, tên thụy, tuổi và chức tước, địa vị người chết trong khi đưa đám ma. Mảnh lụa hoặc giấy này đem dán vào một cái khung bằng tre hoặc nứa rất cao rước đi trước quan tài. Khi mai táng xong thì đốt cùng nhà táng. Co ghi buộc vào cây nêu gọi là cây triệu.

7.     Đề chủ: viết tên và hiệu người chết vào Thần chủ (cái thẻ bằng gỗ để thơ người chết), vật tượng trung cho linh hồn người chết. Việc viết này thường được coi là tôn trọng, nên phải mời người có chức tước làm.

8.     Môn sinh: Ngày xưa học trò cùng học một thày tổ chức thành hội, thường gọi là “Hội đồng môn”. Lúc thày còn sống thì săn sóc thăm hỏi, đến khi thày chết thì để tang và hàng năm phải làm giỗ.

Đỗ Đình Tuân dịch thơ:

Tuổi thày vừa tám tám

Số thày vận dương cùng

Than ôi đức thày mỏng

Thày lại thọ hơn ông

Than ôi học thày nông

Nghiễm nhiên chiếm đầu rồng

Chắc danh ông để lại

Cho thày làm nên chăng ?

Đời thày chẳng có công

Cúi ngửa đều hổ thẹn

Đủ rồi chẳng cần gì

Chết thì chôn cho chóng

Đã toàn vẹn thân sống

Chết chôn gần mẹ cha

Khâm niệm chớ lụa là

Cốt kín đầu kín gót

Cỗ bàn đừng làm to

Cốt đãi người giúp việc

Văn tế đừng nên viết

Trướng đối chớ nên làm

Không nên đặt minh tinh

Không nên đề thần chủ

Bạn bè đừng cáo phó

Môn sinh đừng báo tin

Mời khách khứa không nên

Không nên nhận phúng viếng

Để lụy cho người sống

Người chết được gì đâu

Lại mang tiếng to đầu

Để nhiều người lắm miệng

Hôm đưa thày mai táng

Cờ biển rước đầu tiên

Thuê tám chín thợ kèn

Đi hai bên thổi tiễn

Chôn cất qua loa xong

Cũng cho thày mấy chén

Đề mấy chữ trong bia

“Ông già hưu nhà Nguyễn”.

30/01/2015

Đỗ Đình Tuân