Đọc Quốc âm thi tập (19)

109. Tự thán 39

Lấy đâu xuất xử ¹ lọn hai bề

Dược thú làm quan mất thú quê

Ngòi cạn ước ở làm cân cấn ²

Cửa quyền biếng mặc áo thê thê ³

Mừng cùng viên hạc ⁴ quen lòng thắm ⁵

Đã kẻo thuần lô ⁶ bảo hẹn về

Thong thả dầu ta ngoài thế giới

La ngàn non nước ⁷ một thằng hề.

1. Xuất xử : Nhà nho xưa quan niệm ra làm qun giúp việc triều đình là « xuất », còn ở nhà vui thú điền viên gọi là « xử »

2. Cân cấn : tên một loại cá vụn, thường gọi chung là « đòng đong cân cấn »

3. Ao thê thê : áo dài của quan chức ngày xưa

4. Viên hạc : vượn hạc

5. Lòng thắm : lòng son

6. Thuần lô : Thuần là « rau rút » Lô là « cá vược » (có thuyết cho là cá mè) chỉ những món ăn quen thuộc ở thôn quê

7.La ngàn non nước : « la ngàn » từ kép đôi cổ nghĩa là nghìn. Nguyễn Trãi dùng để dịch chữ « thiên sơn vạn thủy »

110. Tự thán 40

Ngủ thì nằm đói lại ăn

Việc vàn ¹ ai hỏi áo bô cằn ²

Tranh giăng ³ vách nài chi bức

Đình thưởng sen ⁴ năng có căn

Vườn quạnh ⁵ dầu chim kêu hót

Cõi trần có trúc dừng ngăn

Già vẫn lấy rượu phù khỏe

Họa lại quên ⁶ lòng khó khăn.

1. Việc vàn: nguyên do, căn nguyên

2. Áo bô cằn: áo ngắn may bằng vải thô.

3. Tranh giăng: tranh treo

4. Đình thưởng sen: ý câu thơ “mau dựng lều để làm đình thưởng sen”

5. Vườn quạnh: vườn vắng

6. Họa lại quên: may ra có thể quên

111. Tự thán 41

Chớ còn chẳng chẳng ¹ chớ quyền quyền ²

Lòng hãy cho bền đạo Khổng môn

Tích đức cho con hơn tích của

Đua lành cùng thế mựa đua khôn

Một niềm trung hiếu làm biêu cả ³

Hai quyển thi thư ấy báu chôn

Ở thế làm chi câu thúc nữa

Nhi tôn đã có phúc nhi tôn.

1. Chẳng chẳng: từ chối đây đẩy

2. Quyền quyền: khư khư giữ lấy

3. Biêu cả: tiêu chí lớn, ngọn cờ lơn (mục đích lý tưởng)

112. Tự thuật 1

Thế gian đường hiểm há chăng hay ¹

Cưỡng còn đi ² ấy thác vay

Nước kiến ³ phong quang hầu mấy kiếp

Rừng nho nấn ná miễn qua ngày

Tóc nên bạc bởi lòng ưu ái

Tật được tiêu nhờ thuốc đắng cay

Kỳ ký ⁴ nô thai ⁵ đà có đấy

Kẻ nhìn cho biết lại khôn thay.

1. Há chăng hay: há lại không biết hay sao

2. Cưỡng còn đi: cứ cố mà đi

3. Nước kiến: Xem “giấc hòe an” ở bài 63

4. Kỳ ký: ngựa tốt

5. Nô thai: ngựa xấu

113. Tự thuật 2

Tính ắt trần trần ¹ nẻo sinh

Ngại đòi trần thế ² biến nhiều hành ³

Tuổi tàn cảnh đã về ban ⁴ muộn

Tóc bạc biên ⁵ khôn chác ⁶ lại xanh

Ở thế thì cho ta những thiệt

Khoe mình khá chịu ⁷ miệng rằng lành

Khiêm nhường ấy mới biêu quân tử

Ai thấy Di Tề có thửa tranh.

1. Trần trần: Khư khư một mực, khăng khăng một mực

2. Ngại đòi thời thế: ngại theo thời thế, ngại theo thói đời

3. Biến nhiều hành: biến nhiều đường (phức tạp)

4. Ban: lúc, khi

5. Bạc biên: mái đầu bạc

6. Chác: đổi

7. Khá chịu: phải chịu

114. Tự thuật 3

Vẫn sinh lẩn thẩn mỗ già

Mọi sự đều nên thuấn nhã đa ¹

Bà ngựa ² dầu lành nào Bá Nhạc ³

Cái gươm nhẫn ⁴ có thiếu Trương Hoa ⁵

Ngon mùi đạo phiến hoàng quyển ⁶

Tả ⁷ lòng sầu chén tử hà ⁸

Phong nguyệt dầu ta ai kẻ đoán ⁹

Được ngâm nga ắt xá ngâm nga.

1. Thuấn nhã đa : Theo « Từ điển Phật học Hán Việt (Hà Nội, 1994) thì « thuần nhã đa » là phiên âm chữ Phạn « Sunyata », có nghĩa là hư không, hư vô.

2. Bà ngựa : từ kép đôi chỉ con ngựa

3. Bá Nhạc : Người sành coi tường ngựa đời Xuân Thu

4. Nhẫn : cho đến, đến, tuy rằng, dẫu rằng. ở đây nghĩa là « tuy có »

5. Trương Hoa :Theo « Dự chương ký » Trương Hoa là người đời Tấn, xem thiên văn biết ở huyện Phong Thành có bảo kiếm, sai Lôi Hoàn đi tìm. Lôi Hoàn đào dưới nhà ngục huyện Phong Thành được hai thanh kiếm, một khắc chữ « long tuyền », một khắc chữ « thái a », Trương Hoa và Lôi Hoàn mỗi người dùng một thanh. Sau khi hai người chết, hai thanh gươm hóa thành hai con rồng lặn xuống nước. Ý câu thơ nói : thanh gươm tuy có như thiếu con mắt tinh đời của Trương Hoa.

6. Hoàng quyển : do người TQ ngày xưa dùng cây hoàng bá ( như câu núc nác bên ta) có mầu vàng vị đắng nhuộm sách để chống mối mọt. Vì thế « hoàng quyển » chỉ sách nói chung.

7. Tả : giải tỏa

8. Tử hà : một thứ nước ngọc dịch do đạo sĩ luyện thành, uống vào có thể trường sinh.

9. Đoán : cấm đoán, ngăn giữ

11/09/2015

Đỗ Đình Tuân